عزت نفس

عزت نفس چیست؟

در روانشناسی، اصطلاح عزت نفس به احساس درونی و کلی یک فرد نسبت به ارزشمندی خودش، اشاره دارد. به عبارت بهتر، عزت نفس به این معناست که فرد بدون در نظر گرفتن موقعیت و به طور کلی، چقدر خود را دوست داشته و از خود قدردانی می کند. عزت نفس می تواند با مولفه هایی مانند اعتماد به نفس، احساس امنیت درونی، هویت، حس تعلق و احساس شایستگی قابل شناسایی و تعریف باشد. عزت نفس اغلب در دوران کودکی در پایین ترین حد خود قرار دارد و به مرور زمان، در سنین نوجوانی و بزرگسالی رو به افزایش می گذارد و بالاخره به سطح نسبتا پایداری می رسد.

چرا عزت نفس دارای اهمیت است؟

عزت نفس از آن جهت که می تواند بر ابعاد مختلف زندگی فرد  از جمله تصمیم گیری ها، روابط، سلامت عاطفی و رفاه کلی اثرگذار باشد، دارای اهمیت ویژه ای است. عزت نفس همچنین می تواند در افزایش امید و انگیزه فرد موثر باشد، زیرا افرادی که نسبت به خود دید مثبت و سازنده ای دارند، توانایی ها و قابلیت های خود را درک کرده و می توانند در مقابله با چالش های زندگی از آن ها کمک بگیرند. افرادی که دارای درجه عزت نفس مطلوبی هستند به طور کلی ویژگی های مشخصی دارند که می توان آن ها چنین خلاصه کرد:

این افراد فهم روشن و واضحی از مهارت ها و پتانسیل های خود دارند.

آنان می توانند به همان نحو که رابطه سالم و مثبتی با خود دارند، با دیگران نیز روابطی مطلوب و سازنده برقرار کنند.

افراد دارای عزت نفس، علاوه بر آگاهی صحیح نسبت به توانایی های خود، انتظارات واقع بینانه و معقولی نیز از خود دارند.

آن ها نیازها و همچنین ضعف های خود را نیز به خوبی می شناسند و در راستای رفع آن گام بر می دارند.

در مقابل اینان، افراد با عزت نفس پایین، اغلب نسبت به توانایی ها و قابلیت های خود تردید داشته و یا آن ها را دست کم می گیرند. به دلیل همین تردیدها، ممکن است انگیزه ای نیز برای تجربه چیزهای جدید نداشته باشند. آن ها اغلب چنین می پندارند که توانایی رسیدن به اهدافشان را ندارد؛ در نتیجه اهداف جدید نیز برای خود در نظر نمی گیرند. کسانی که فاقد عزت نفس مناسب اند در برقراری روابط و تعمالمات خود دچار مشکل و اختلال می شوند؛ زیرا نسبت به خود احساسات مثبت نداشته و خود را دوست داشتنی و با ارزش تلقی نمی کنند.

به همان نحو که فقدان عزت نفس می تواند برای فرد مشکل ساز باشد، عزت نفس بیش از حد بالا نیز می تواند فرد را با چالش هایی روبرو سازد. این افراد به سبب عزت نفس کاذب، مهارت های خود را بیش از آنچه که هست می پندارند و همواره خود را مستحق پیروزی و موفقیت می دانند؛ حتی در هنگامی که توانایی لازم برای دستیابی به آن را ندارند. اینان به دلیل کامل دانستن خود، ممکن است تلاش و انگیزه کافی برای پیشرفت را نداشته و در نقطه نامطلوبی متوقف شوند.

عزت نفس در روانشناسی

نظریه پردازان بسیاری در رابطه با پویایی های اثرگذار در رشد عزت نفس رویکردهایی را ارائه کرده اند. آبراهام مزلو، یکی از روانشناسان مشهور در جهان که سلسله مراتبی از نیازهای اساسی انسان را طبقه بندی کرده است، نقش بسیار مهمی را برای عزت نفس در نظر گرفته و آن را به عنوان یکی از انگیزه اصلی انسان معرفی می کند. به عقیده مزلو افراد برای ایجاد و تقویت عزت نفس خود، به دریافت قدردانی از سوی دیگران و همچنین احساس احترام درونی نیاز دارند. با برآورده شدن هر دوی این نیازها است که فرد می تواند مراحل رشد را طی کرده و به خودشکوفایی دست یابد.

تفاوت عزت نفس و اعتماد به نفس

عزت نفس (Self-esteem)، همانطور که گفته شد، به معنای ارزشیابی و ارزش‌گذاری کردن برای خود است. این مفهوم به نوع نگاه فرد به خود، ارزش قائل شدن برای خود و تصویری که فرد از خود دارد، اشاره دارد. عزت نفس بیانگر درک فرد از ارزش و اهمیت خود و احساس قدرت و توانایی است. اگر فرد عزت نفس قوی داشته باشد، احتمالاً به خود اعتماد بیشتری داشته و در برخورد با چالش‌های زندگی و یا مواجهه با شکست‌ها، عملکرد بهتری خواهد داشت.

اعتماد به نفس (Self-confidence) به معنای اعتماد کردن به توانایی‌ها و استعدادهای خود است. در واقع اعتماد به نفس افراد، در مواجهه با وظایف و چالش‌های خاص مورد سنجش قرار می‌گیرد. اگر فرد اعتماد به نفس قوی داشته باشد، به طور عمومی به توانایی‌های خود اعتقاد دارد، با تصمیم‌گیری مناسب به انجام وظایف خود می‌پردازد و مسیر رسیدن به اهدافش را با اطمینان می‌سازد.

بنابراین، تفاوت اصلی بین عزت نفس و اعتماد به نفس در دیدگاهی است که فرد نسبت به خود دارد؛ عزت نفس مربوط به ارزشیابی کلی و درک ارزش خود است، در حالی که اعتماد به نفس مربوط به اعتماد به توانایی‌ها و استعدادهای خود و قدرت حل مسائل در زمینه‌های خاص است.

با این حال، این دو مفهوم مستقل حوزه روانشناسی، کاملاً با هم در ارتباط هستند و وجود یکی از آن‌ها، می‌تواند تأثیرگذار بر دیگری باشد؛ به طور کلی، یک عزت نفس قوی، می‌تواند به افزایش اعتماد به نفس کمک کند و اعتماد به نفس بهبود یافته نیز می‌تواند عزت نفس را تقویت نماید.

عوامل موثر بر عزت نفس

عوامل بسیاری وجود دارد که می تواند عزت نفس فرد را تحت تاثیر قرار داده و در کاهش و یا افزایش آن اثرگذار باشد. اگرچه که این عوامل می تواند فرد به فرد و بسته به شرایط زندگی متفاوت باشد، اما به طور کلی می توان به موارد زیر اشاره کرد:

• سن
• ژنتیک
• برخی بیماری ها
• ویژگی های ظاهری و توانایی های بدنی
• طبقه اجتماعی و اقتصادی
• الگوهای فکری

همانگونه که گفته شد سن می تواند یکی از عوامل موثر بر افزایش عزت نفس باشد. بدین نحو که با افزایش سن، مهارت ها، تحصیلات و قوای فیزیکی فرد افزایش یافته و منجر به تقویت و افزایش عزت نفس وی می شود. ژنتیک یا به تعبیری نژاد نیز می تواند عزت نفس فرد را تحت تاثیر خود قرار دهد. برای مثال در کشوری که چند اقلیت قومی و نژادی زندگی می کنند، افرادی که در اقلیت غیر مسلط قرار دارند، اغلب دارای عزت نفس کمتری نسبت به سایر اقلیت ها دارند. در این نمونه می توان به تمایز میان سفید پوستان و سیاه پوستان در کشورهای قاره آمریکا اشاره کرد که سفید پوستان مسلط با ترویج برخی باورها و ارزش های غلط مبنی بر ارزش و اهمیت ذاتی رنگ پوست، زمینه را برای کاهش تحقیر و سرکوب سیاه پوستان فراهم کرده اند و این امر منجر به کاهش عزت نفس سیاه پوستان شده است.

در مقابل بروز برخی بیماری ها یا اختلالات مادرزادی یا ارثی می تواند تاثیر سوء بر عزت نفس داشته و منجر ب کاهش آن در فرد گردند. افرادی که دارای معلولیت های جسمی یا برخی بیماری های مخل مانند ام اس، سرع و … هستند، ممکن است به دلیل محدودیت های ناشی از بیماری، خود را ناتوان پنداشته و عزت نفس کمتری را تجربه کنند. در مقابل افرادی که دارای ویژگی های ظاهری مطلوبی مانند زیبایی یا فیزیک بدنی مناسب هستند، آن را به نوعی توانایی یا علت ارزشمندی خود تلقی کرده و دارای عزت نفس بالایی هستند.

پایگاه اقتصادی و اجتماعی نیز عزت نفس را تحت شعاع قرار خواهد داد. افراد طبقه مرفه به دلیل رفاه مالی بسیار و قدرتی که به موجب این رفاه مالی می توانند داشته باشند، اغلب رویکرد مثبت و ارزشمند تری نسبت به خود دارند و عزت نفس بالاتری را نسبت به افراد طبقات پایین تجربه می کنند.

الگوهای فکری نیز می توانند یکی از عوامل بسیار موثر در تقویت یا تضعیف عزت نفس باشند. بر خلاف سایر موارد ذکر شده در بالا که اغلب انتسابی بوده و افراد برای به دست آوردن آن تلاشی نکرده اند و به صرف داشتن یا نداشتن یکی از آن ها خود را ارزشمند یا بی ارزش پنداشته اند، الگوهای فکری اغلب اکتسابی اند و افراد می توانند خود آن ها را انتخاب کنند.

بر اساس الگوهای فکری، افراد می توانند ویژگی های مادر زادی و غیر اکتسابی خود را مهم و حیاتی  تلقی کرده و بر ارزش خود را بر اساس آن مشخص نمایند. یا بر عکس، قدر و ارزش خود را به واسطه آن چه برای به دست آوردنش تلاش نموده اند، تعیین کنند. در نتیجه فردی می تواند با الگوهای فکری خود زیبایی یا سطح اقتصادی را برای خود ارزشمند دانسته و در صورت داشتن آن احساس غرور و عزت نفس کند و بدون آن خود را بی ارزش بداند. فرد دیگری می تواند با وجود سیاه پوست بودن و یا ابتلا به یک بیماری مادرزادی، آن را عاملی برای بی ارزشی خود ندانسته و ارزش خود را به واسطه مهارت ها و توانایی های دیگرش تعیین کند.

الگوهای فکری با اثرگذاری بر نوع نگاه و رویکرد فرد به زندگی، می توانند از فرد یک شخصیت منتقد و ناراضی بسازند که نگاه بدبینانه ای به خود و جهان اطرافش دارد. چنین فردی عزت نفس پایینی نیز خواهد داشت. این الگوها همچنین می توانند با القای مثبت اندیشی و خوش بینی، فرد را در ارزشمند دانستن و قدردانی از قابلیت های کوچک و تلاش در راستای توسعه آن ها یاری کنند.

تشخیص عزت نفس سالم از عزت نفس کاذب

راه‌ های ساده ‌ای وجود دارد که به کمک آن می توان تشخیص داد که عزت نفس فرد از نوع مطلوب و سازنده است و یا از نوع کاذب و غیر واقعی. برای این منظور می توان به چند ویژگی اساسی در افراد دارای عزت نفس سالم و نقطه مقابل آن در عزت نفس ناسالم اشاره کرد:

افراد دارای عزت نفس سالم اغلب از تمرکز بر تجربیات منفی گذشته خود می پرهیزند و از آن ها تنها برای کسب تجربه و عبرت استفاده می کنند؛ اما افراد دارای عزت نفس ناسالم، اشتباهات خود را به کلی نادیده می گیرند زیرا خود را در کمال می پندارند.

افراد دارای عزت نفس سالم احساساتی مبنی بر خود برتر بینی یا خود کم بینی افراطی ندارند و خود را با دیگران برابر می دانند. در مقابل افراد دارای عزت نفس ناسالم، اغلب دچار خود برتر بینی هستند و توانایی ها و قابلیت های خود را بیش از دیگران تصور می کنند، حتی اگر چنین نباشد.

افراد دارای عزت نفس سالم نیازهای خود را به خوبی می شناسند و در مواقع لازم بیان می کنند. اما افراد دارای عزت نفس ناسالم درک صحیحی از نیازهای خود نداشته و به دلیل کامل دانستن خود، اغلب آن ها را بیان نمی کنند.

افراد دارای عزت نفس سالم نسبت به توانایی ها و قابلیت های خود در حد طبیعی و واقعی اطمینان دارند. در مقابل افراد دارای عزت نفس ناسالم بیش از آنچه که واقعا هستند، خود را توانا می پندارند.

افراد دارای عزت نفس سالم دارای نگرش مثبت و واقع گرایانه ای نسبت به زندگی هستند. اما افراد دارای عزت نفس ناسالم نگرش غیر واقعی به زندگی داشته و در این نگرش غیر واقعی تنها خود را مستحق موفقیت می دانند.

افراد دارای عزت نفس سالم نقاط ضعف خود را نادیده نگرفته و در راستای رفع آن ها گام بر می دارند. در مقابل افراد دارای عزت نفس ناسالم نقاط ضعف و کاستی های خود را نشناخته و آن ها را نمی پذیرند.

عزت نفس سالم می تواند فرد را در رسیدن به اهدافش یاری کند و هر گز سد راه وی نمی شود. اما عزت نفس ناسالم، به دلیل تکیه بر توانایی های کاذب و غیر واقعی، فرد را ناکام گذاشته و او را به اهدافش نمی رساند.

افراد دارای عزت نفس پایین چگونه اند؟

افرادی که عزت نفس پایینی دارند به طور کلی دارای ویژگی ها و صفات مشترکی هستند که در ادامه به آن ها اشاره می کنیم:

این افراد همواره دیگری یا دیگرانی را بهتر از خود می پندارند.

آن ها در بیان نیازهای خود را مشکل مواجه اند. زیرا می ترسند که دیگران آن ها را کم توان و محتاج تلقی کنند.

آن ها اغلب به جای نقاط قوت، بر نقاط ضعف خود تمرکز می کنند.

این افراد به طور مداوم احساساتی مبنی بر شک و تردید نسبت به خود و توانایی های خود را تجربه می کنند.

آن ها معمولا دیدگاهی منفی نسبت به زندگی و جهان پیرامون خود دارند.

ترس شدیدی از شکست و عدم موفقیت دارند و به همین سبب ترجیح می دهند در راستای آن تلاش نکنند.

این افراد حتی در صورت دریافت بازخورد مثبت، در پذیرش و قبول آن با مشکل مواجه اند.

نسبت به تعیین حد و مرزهای خود با مشکل مواجه اند و نمی توانند به راحتی نه گفته یا چیزهای خلاف میل خود را تغییر دهند.

این افراد اغلب نیازهای دیگران را بر نیازهای خود ترجیح می دهند.

آن ها حتی اعتماد به نفس خود و هر چه به آن ها احساسی از ارزشمندی می دهند را سرکوب می کنند.

عزت نفس پایین می تواند بر کیفیت زندگی فرد اثر گذاشته و دستیابی به اهداف یا برقراری روابط او را با مشکل روبرو کند و یا حتی انواع اختلالات مرتبط با سلامت روان را به دنبال داشته باشد که اختلالاتی مانند اختلال اضطراب احتماعی  و افسردگی از جمله آن ها است. افراد دارای عزت نفس پایین در حادترین وضعیت خود می توانند به سمت افکار خودکشی یا عمل به آن کشیده شوند.

عزت نفس کاذب یا ناسالم

عزت نفس بیش از حد بالا اگرچه می تواند با رگه هایی از خودشیفتگی همراه باشد، اما با آن متفاوت است. زیرا افراد خودشیفته لزوما دارای عزت نفس بالایی نیستند و گاهی این اختلال حتی به سبب کمبود عزت نفس در آن ها بروز می کند. افراد دارای عزت نفس بیش از حد بالا یا کاذب دارای ویژگی هایی هستند که در ادامه بدان اشاره می شود:

آن ها اغلب خود را کامل پنداشته و خود را در انتهای مسیر رشد تصور می کنند.

عموما نسبت به پذیر اشتباهات خود مقاومت نشان می دهند و خود را همیشه در موضع صحیح می دانند.

خود را شکست ناپذیر دانسته و عدم موفقیت خود را نمی پذیرند.

همواره خود را از دیگران ماهرتر یا بهتر تلقی می کنند.

اغلب دارای ایده های بزرگ و دست نیافتنی هستند و آن ها را بیان می کنند.

مهارت ‌ها و توانایی‌ های خود را بیش از حد واقعی ارزیابی می کنند.

انتقاد پذیر نبوده و به سبب این موضوع روابط و زندگی عادی خود را تحت شعاع قرار می دهند.

راه های تقویت عزت نفس

اقدامات و راه هایی وجود دارد که می توان برای رفع مشکلات مربوط به عزت نفس و بهبود آن از آن ها کمک گرفت. برخی از این اقدامات عبارتند از:

شناسایی و آگاهی از افکار منفی و مرتبط با خود کم بینی و تلاش برای غلبه بر آن ها

به چالش کشیدن الگوهای فکری غلط و تقویت دیدگاه های واقعی نسبت به زندگی و جهان پیرامون

قدردانی از خود برای گام ها و قابلیت های کوچک و با ارزش دانست آن ها

مهربانی با خود از طریق بخشیدن اشتباهات گذشته و درس گرفتن از آن ها و سرزنش نکردن خود

شناسایی نقاط مثبت و مهارت های فردی و تلاش در راستای تقویت آن ها

اجتناب از روابط و تعاملاتی که منجر به تضعیف عزت نفس شده و به فرد احساسی از بی ارزشی را القا می کند.

بهبود وضعیت جسمانی خود و تلاش برای تقویت شادابی و سلامتی جسمی که می تواند بر طراوت روحی و روانی نیز موثر باشد.

پذیرش این امر که هیچ انسانی کامل و بی نقص نیست و می توان با وجود خطا و شکست به زندگی ادامه داده و اهداف جدیدی را تجربه کرد.

کمک گرفتن از یک روانشناس در راستای بهبود وضعیت های جانبی که می تواند عزت نفس را تحت تاثیر قرار دهد.

سوالات متداول

 آیا عزت نفس، با آنچه به طور کلی اعتماد به نفس نامیده می شود، متفاوت است؟

اصطلاح عزت نفس، اشاره به احساس کلی فرد درباره ارزشمندی خودش، دارد و مبتنی بر موقیعت یا موضوع خاصی نیست. در حالی که اعتماد به نفس، یکی از مولفه های عزت نفس است که اغلب با موقعیت ها و موضوعات خاص مرتبط است. به نحوی که فرد می تواند در یک موضوع یا موقعیت ویژه اعتماد به نفس بالایی داشته باشد و در موضوع دیگر نه.

آیا عزت نفس همواره دارای اثرات مثبت و مفید است؟

عزت نفس، می تواند دارای اشکال سالم و ناسالم باشد و تنها نوع سالم آن، دارای اثرات مثبت بر زندگی فرد، خواهد بود. در مقابل عزت نفس ناسالم و یا کاذب، منجر می شود که فرد، با نادیده گرفتن اشتباهات خود، دچار خود برتر بینی شده و به دلیل دید اتکا بر تواناهایی غیر واقعی، دچار شکست و ناکامی شود.

 چگونه عزت نفس سالم را از ناسالم تشخیص دهیم؟

عزت نفس ناسالم یا کاذب، اغلب با خودشیفتگی مرتبط است و با ویژگی های همچون انتقاد ناپذیری، خود برتر بینی و اغراق درباره توانایی های خود، قابل تشخیص است. در حالی که افراد دارای عزت نفس سالم، چشم اندازی واقعی گرایانه نسبت به خود توانایی های فردی داشته و همواره به دنبال یافتن اشتباهات خود و اصلاح آن ها هستند. همچنین، عزت نفس کاذب، اغلب موجب تخریب روابط فرد با دیگران می گردد، در حالی که عزت نفس سالم، روابط فرد را تقویت و بهبود می بخشد.

 آیا عزت نفس پایین نیاز به درمان دارد؟

در صورتی که عزت نفس پایین، بر کیفیت زندگی فرد، اثر گذاشته و موجب ایجاد اختلال در روند عادی زندگی وی گردد، مراجعه به درمانگر می تواند با کشف علل و زمینه های عزت نفس پایین و ارائه راهکارهای مناسب، به کاهش علائم و بهبود فرد بی انجامد.