وسواس تقارن

وسواس تقارن یا Symmetry OCD، یک اختلال روانی است که اشاره به تمرکز بیمارگونه بر روی چینش اشیاء خاصی دارد. به نحوی که افراد مبتلا به آن، در صورت مواجهه با موقعیتی که در آن اشیاء به درستی چیده نشده و تراز نیستند، یا به شکلی غیر کامل به چشم می آیند، احساس پریشانی و ناراحتی می کنند. می توان گفت که وسواس تقارن با چرخه ای دائمی از اختلالات وسواس، اضطراب و اجبار همراه است.

افرادی که با اختلال وسواس تقارن مواجه هستند ، میلی شدیدی به مرتب کردن دوباره و چندبارۀ اشیاء دارند و قادرند زمان بسیاری را صرف کنند تا اشیا و وسایل به شکلی قابل قبول و منظم در کنار هم قرار گیرند. آن ها می توانند متون و دست نوشته ها و سایر محتواهای نوشتاری را چندین و چند بار نوشته و پاک نویس کنند. رفتارهای ناشی از وسواس تقارن، اغلب برای اطرافیان و دوستان مبتلایان به این اختلال، بسیار خسته کننده و آزاردهنده به نظر می رسد.

ابعاد روانی وسواس تقارن

همانگونه که گفته شد، وسواس تقارن شامل یک چرخۀ سه مرحله ای از وسواس، اظطراب و اجبار است. وسواس به افکاری مزاحم گفته می شود که ناخواسته به ذهن فرد وارد می شوند و اغلب بر موضوعاتی که ناراحت کننده یا نامتعارف هستند، متمرکز می شوند. این افکار به طور معمول منعکس کنندۀ احساسات حقیقی فرد نیستند. همۀ افراد ممکن است افکار مزاحم یا وسواس را تجربه کنند در حالی که اغلب بر روی آن متمرکز نمی شوند و به سادگی از کنار آن ها عبور می کنند. اما افراد مبتلا به وسواس تقارن، بر افکار وسواس گونۀ خود بسیار تمرکز می کند و اغلب به واسطۀ آن ها مضطرب خواهد شد. این اضطراب منجر می شود که فرد مبتلا به وسواس تقارن تلاش کند تا برای کاهش این احساسات و مقابله با آن ها راهی بیابد.

در این مرحله اجبار وارد چرخه می شود. اجبار شامل اقدامات و رفتارهایی کلیشه ای یا تشریفاتی است که فرد مبتلا به وسواس تقارن برای برخورد با افکار وسواس گونۀ خود انجام می دهد. این افراد قادرند ساعت های زیادی از روز را به این اجبار تن داده و به فعالیت های تکراری بپردازند. در آغاز این اقدامات اجباری ممکن است تا حدودی اضطراب فرد را کاهش دهند، اما این اضطراب مجددا بروز کرده و اثر اقدامات اجباری از بین می رود. این امر سبب می شود که فرد مبتلا به وسواس تقارن به دفعات متعدد و پر تکراری  اقدامات اجباری را انجام دهد و همواره تلاش کند تا آن آرامش را دوباره به دست آورد. چرخۀ تکرارشونده وسواس و اجبار فرد را منفعل کرده و او را از هرگونه اقدامی در راستای رفع آن باز می دارد. افکار وسواس گونه و اقدامات اجباری می‌توانند طیفی وسیعی از موضوعات را در بر بگیرند.

آن دسته از مواردی  که بر تقارن و نظم متمرکز اند را اغلب وسواس متقارن می نامند. تقارن اصطلاحا به هم ردیف بودن یا مساوی بودن اضلاع یا قسمتی از دو شیء گفته می شود. وسواس تقارن منجر می شود که فرد بر روی اشیاء یا وسایلی که متقارن هستند یا به شکل خاصی مرتب شده اند، متمرکز شود. این اختلال می تواند آن ها را در مورد هر چیزی که با نظم و تقارن مورد انتظار آن ها مطابقت ندارد، درگیر کرده و احساسات ناخوشایندی را ایجاد کند. وسواس تقارن یکی از رایج ترین وسواس های فکری عملی است، به نحوی که حدود 36٪ تا 50٪ از افراد مبتلا به وسواس فکری عملی، آن را نیز تجربه کرده یا می کنند.

علائم وسواس تقارن

افرادی که به اختلال وسواس تقارن مبتلا هستند، اگرچه پس از مرتب کردن اشیاء، احساس آسودگی می کنند اما در غالب موارد احساسات منفی و منزجرکننده ای نسبت به این بیماری دارند و در مقابل آن احساس درماندگی می کنند. زیرا به سبب اضطراب شدیدی که هنگام میل به مرتب کردن اشیاء در آنان ایجاد می شود، قادر به توقف این رفتار نیستند. این امر در مورد همۀ مبتلایان صادق نیست و برخی از آنان رفتار و وسواس خود را منطقی و ضروری می پندارند.

تعدادی از وسواس های رایجی که مبتلایان به وسواس تقارن با آن درگیر هستند را می توان در موارد زیر خلاصه کرد:

ترس از نامتقارن بودن

آن ها اغلب ترس بسیاری را تجربه می کنند و نگران اند که اگر یک شیء (مانند قاب روی دیوار یا کوسن های مبل) نامتناسب و نامتقارن باشد، ممکن است منجر به بروز اتفاقی ناگوار برای خود یا یکی از عزیزانشان شود. حتی اگر آگاه باشند که به شکل منطقی چنین ترس هایی واقعی نیست و ریشه در واقعیت ندارد، باز هم قادر به کنترل آن احساس نیستند.

این افراد در هنگام مواجهه با اشیاء نامتقارن دچار اضطراب شدید می شوند.

علاوه بر اشیاء، آن ها میل شدیدی به تعادل در راه رفتن دارند و برای راه رفتن بین خطوط سنگ های پیاده رو یا راه رفتن با یک فشار یکسان روی هر پا تلاش می کنند.

تقارن و نظم ممکن است برای بسیاری از افراد جذاب و مهم باشد، اما برای افراد مبتلا به وسواس تقارن، یک دغدغۀ همیشگی است. به نحوی که تا زمانی که تقارن و نظم اشیاء حفظ نشود، آرام نمی گیرند.

اغلب مبتلایان به وسواس تقارن، از وسواس فکری عملی کمال نیز رنج می برند.

این افراد در هنگام نوشتن، تلاش می کنند تا تعداد دقیق کلمات در هر ردیف و در هر صفحه را هماهنگ کرده و آن ها را متقارن نگه دارند. به این منظور ممکن است ساعت های زیادی را صرف کرده تا بتوانند این هماهنگی و تقارن را ایجاد کنند.

مبتلایان به وسواس تقارن، در چیدمان وسایل شخصی و لباس ها درون کمد نیز با همین معضل روبرو هستند و ساعت های بسیاری را صرف تقارن و حفظ نظم آن ها می کنند.

برخی از این افراد از مناطق و فضاهایی که اشکال هندسی متقارن در آن بسیار است، دوری کرده تا مجبور نباشند لبۀ همۀ خطوط را با چشمان خود ردیابی کنند. اما این اجتنا خود نیز نوعی رفتار وسواس گونه و اجباری است.

تمایل به متقارن کردن اشیاء

این افراد علاوه بر تمایل به متقارن کردن اشیاء، گرایش شدیدی نیز به متقارن و متعادل کردن رفتارهای خود دارند. به عنوان مثال، اگر در جایی بنشینند و شروع به حرکت دادن یک پای خود کنند، ممکن است به همان نحو میل شدیدی به حرکت دادن پای دیگر خود نیز داشته باشند.

افراد مبتلا به وسواس تقارن هنگامی که در حال برداشتن چیزی هستند، باید مطمئن شوند که به طور مساوی و با هر دو دست این کار را انجام می دهند.

اختلال همچنین می تواند در غذا خوردن نیز بروز کند. به نحوی که فرد وسواس خاصی در چیدن ظروف و قرار دادن غذاها در آن دارد. برای نمونه در هنگام خوردن سالاد تلاش می کند تا با دقت و حوصله گوجه یا چیز دیگری در قسمتی خاص از ظرف قرار دهم و بعد آن را میل کند.

شک و تردید نسبت خود یک امر متداول در افراد مبتلا به وسواس تقارن است. آن ها بارها و بارها تردید می کنند که کاری انجام داده اند یا نه و به دلیل این تردید به دفعات مکرر آن را تکرار می کنند. این افراد به خود یا حافظه خود اعتماد نداشته و به همین دلیل تکرار را ترجیح می دهند.

وسواس تقارن چگونه بر زندگی روزمرۀ فرد اثر می گذارد؟

میزان و شدت بروز علائم در افراد مختلف و همچنین اثر آن بر زندگی روزمرۀ آن ها متغیر است. برای آن دسته از مبتلایان که محرک های خاص و محدود به برخی موقعیت های ویژه دارند، کنترل علائم ممکن است آسان تر باشد. اما کسانی که وسواس های عمومی داشته و در بسیاری از موقعیت های زندگی روزانه خود با آن مواجه هستند، ممکن است بهبود طاقت‌ فرسایی داشته باشند. اما به طور کلی زندگی کردن با اختلال وسواس تقارن با چالش های بسیاری همراه خواهد بود که مدیریت آن ممکن است دشوار باشد. به نحوی که اگر وسواس تقارن شدید درمان نگردد، می تواند همه جنبه های زندگی فرد را تحت تاثیر قرار دهد.

زمانی که افکار وسواسی به وقوع می پیوندد، تمرکز بر محیط اطراف و هر چیزی جز افکار وسواسی را دشوار می کند و این می تواند منجر به اختلال حواس فرد در محیط کار شود و فرد به واسطه تکرار این بی حواسی، شغل خود را از دست بدهد.

تلاش برای تمرکز بر روی نظم و ترتیب و تقارن اشیاء وقت بسیاری را از افراد مبتلا به این اختلال گرفته و  می تواند در فعالیت های دارای بازه زمانی مانند ساعت شروع کار، رفتن به مدرسه و… مشکل ایجاد کند. بسیاری از افراد مبتلا به این اختلال وسواس تقارن، از نظر اجتماعی منزوی هستند و دامنه روابطشان بسیار محدود است. اما همان روابط محدود و موقتی نیز به واسطه رفتارهای ناشی از این اختلال با مشکل مواجه شده و گاهی از بین می رود.

زندگی کردن با این اختلال دشوار، می تواند باعث کاهش سطح عزت نفس فرد و ایجاد احساس خود کم بینی در او شود. مبتلایان به وسواس تقارن ممکن است دچار تعارض هویتی شوند و  به یاد نیاورند که پیش از داشتن این اختلال چگونه زندگی کرده اند. اثرات ناشی از وسواس تقارن می تواند احتمال ابتلا به افسردگی و بی معنایی را  در فرد افزایش دهد.

دلایل بروز وسواس تقارن

اگر چه که هنوز هیچ علت قطعی و روشنی برای این اختلال، شناسایی نشده است؛ با این حال، نظریه هایی وجود دارند که به بررسی علل و زمینه های وسواس تقارن پرداخته اند. به طور کلی چند عامل وجود دارد که می تواند بر وسواس تقارن اثرگذار باشد. نخستین عامل جنسیت است. به عقیده نظریه پردازان، علائم وسواس تقارن اغلب در مردان شایع تر از زنان است.

به عقیده متخصصان افرادی که دچار اختلالات تیک عصبی هستند، زمینه بیشتری برای ابتلا به وسواس تقارن دارند. تیک‌ های عصبی رفتارهایی حرکتی و ناگهانی، سریع، تکراری و بی اختیار هستند که اغلب با یک هشدار یا آگاهی پیشینی به وقوع می پیوندند.

اختلالات تیک عصبی و وسواس تقارن دارای وجه تشابه هایی هستند. هر دو اختلال باعث بروز ناراحتی های جسمی می شوند، به نحوی که پس از آن به یک عمل فیزیکی برای تسکین نیازمندند. بسیاری از تیک های عصبی و وسواس های تقارن ممکن است از منظر بیرونی شبیه باشند. با این وجود، آن دو تمایز های واضحی نیز با یکدیگر دارند. تیک های عصبی شامل حرکاتی غیر ارادی و غیرقابل کنترل می شود. وسواس تقارن، اگرچه غیر قابل کنترل است، اما اغلب توسط فرد تصمیم گرفته می‌ شوند و بی اختیار و آنی نیستند.

نظریه پردازان همچنین معتقدند که میان شیوع افکار خودکشی و اقدام های ناموفق به آن در افراد مبتلا به وسواس متقارن ارتباط وجود دارد. به این معنا که با شیوع این وسواس، افکار و اقدامات مرتبط با خودکشی نیز افزایش می یابد. یکی از ریشه های اساسی در وسواس تقارن، عامل ژنتیک است، به این معنا که در صورت وجود زمینه های ژنتیکی و خانوادگی و ابتلای یک یا چند نفر از اعضای خانواده، می تواند به سایر اعضا نیز منتقل شود.

یکی دیگر از یافته های داده های علمی، نشان دهنده نقش انتقال دهنده عصبی دوپامین در وسواس تقارن است. انتقال دهنده های عصبی به شکل پیام رسان های شیمیایی کوچک عمل می کنند و نقش های ضروری و حیاتی بسیاری در بدن دارند. این انتقال دهنده ها، بخش های مهمی از مغز و سیستم عصبی را با یکدیگر مرتبط می کنند. انتقال دهنده عصبی دوپامین در بدن، وظیفۀ تنظیم احساسات و مخصوصا تجربۀ احساس لذت را به عهده دارد. همچنین نقش بسیار مهمی در تفکر، نحوۀ بررسی موقعیت ها و میزان تمرکز دارد. متخصصان اشاره می کنند که اختلال در سطح ترشح دوپامین می‌تواند منجر به علائم بروز علائم وسواس تقارن شود.

در صورت مشاهدۀ علائم وسواس تقارن در خود چه باید کرد؟

اگر علائم و نشانه های وسواس تقارن را در خود مشاهده کردید، لازم است چند نکته را به خاطر بسپارید و اقداماتی را انجام دهید:

علائم خود را دنبال کنید

یکی از نخستین گام ها، دنبال کردن علائم است. علائم خود را با یادداشت و آن ها در میان رفتارهای خود ردیابی کنید و سعی کنید دریابید که چگونه آن ها بر شما اثر می گذارند یا چطور به شکل منظم به وقوع می پیوندند. این کار هم به شما و هم به پزشکی که به آن مراجعه می کنید کمک خواهد کرد.

مشورت کنید

بهتر است در این باره با کسی که معتمد شما است، صحبت کنید. اجازه ندهید علائم ناشی از وسواس تقارن شما را منزوی کند. گفتگو با فردی که به او اعتماد دارید، مانند یک دوست یا یکی از اعضای خانواده، به شما کمک می کند تا کمتر احساس تنهایی کنید.

مطالعه در رابطه با وسواس نظم و تقارن

پس از تشخیص علائم اولیه خود بهتر است بیشتر در این باره تحقیق کنید. انجام این تحقیقات می تواند به شما کمک کند تا بهتر بدانید در چه شرایطی قرار گرفته اید. همچنین این امکان را فراهم می کند تا دلایل آنچه را که تجربه می کنید بهتر درک کنید. هر چه اطلاعات بیشتری در مورد اختلال خود داشته باشید، آمادگی بیشتری برای مقابله با آن خواهید داشت.

از روانشناس کمک بگیرید

به هیچ وجه به این فعالیت ها اکتفا نکنید و به دنبال درمان باشید و از یک روانشناس خوب کمک بگیرید . ممکن است احساس خوبی به این امر نداشته باشید و آن را واقعاً ترسناک بدانید، اما باید آن را انجام دهید. به خاطر داشته باشید که پیگیری درمان راهی است که می توانید به کمک آن، به زندگی طبیعی بازگردید و بر بیماری خود غلبه کنید. اگر از پیش تحت مراقبت یک متخصص بهداشت روان هستید، می‌توانید با طرح موضوع و کمک خواستن از او به دنبال درمان باشید. موارد دیگری مانند مراجعه به دفاتر خصوصی روان درمانی یا استفاده از یک شبکه های آنلاین نیز موثر است.

مدیریت وسواس تقارن

لازم است بیاموزید که چگونه علائم خود را مدیریت کنید. هنگامی که درمان را آغاز کردید، باید بسیار فعال باشید. درمان وسواس تقارن نیازمند تلاش و فعالیت بسیار است. ضروری است که به طور فعال در جلسات درمانی خود شرکت کنید و تکالیف سفارش شده را به خوبی انجام دهید. پس از پایان جلسات می توانید خودتان آن ها را ادامه دهید با گذشت زمان از علائم خود بیشتر آگاه می شوید و شروع به شناسایی افکار خود خواهید کرد. این به شما کمک می کند تا با این افکار وسواسی مقابله کرده و احساسات خود را قبل از رسیدن به یک نقطه بحرانی کنترل کنید.

فراموش نکنید که در طول مسیر درمان با خودتان مهربان باشید. این یک پروسه یادگیری است، به این معنی که ممکن است گاهی اشتباه کنید و یا شکست بخورید. شکست ها نیز بخشی از این یادگیری هستند. این که چگونه بتوانید پس از یک شکست دوباره شروع کرده و به راه خود ادامه دهید، مهمتر است.

داشتن یک حامی و پشتیبان در این مسیر بسیار تسهیل کننده است. هرچه حمایت بیشتری دریافت کنید، زودتر نتیجه می گیرید. می توانید از کسانی که دوستشان دارید کمک بگیرید. شرایط خود را برای آن ها شرح دهید و اجازه دهید آن ها در کنار شما حامی شما باشند. ممکن است این افراد تنها کمک های عملی انجام دهند، مانند رساندن شما به محل درمان. یا تنها به حرف هایتان گوش فرا دهند. به هر حال حضور آن ها بسیار اثرگذار خواهد بود. گفتگو با افرادی که درگیر اختلال مشابهی هستند و مانند شما پروسه درمان را طی می کنند، نیز می توانند بسیار مثبت باشد. می توانید در کنار یکدیگر بمانید و حتی دوستی های مداومی ایجاد کنید. حتی می ‌توانید از طریق شبکه های اجتماعی یا انجمن ‌های سلامت روان، پشتیبانی آنلاین دریافت کنید.

راه های درمان اختلال وسواس تقارن

برای درمان وسواس متقارن طیف وسیعی از راه ها وجود دارد. اگر چه که درمان وسواس تقارن می تواند چالش برانگیزتر و سخت تر از سایر انواع وسواس باشد، اما این به معنای امکان پذیر نبودن درمان نیست.

برخی درمان های دارویی برای وسواس تقارن وجود دارد اما به عنوان تنها روش درمان استفاده نمی‌شود و اغلب در کنار درمان روان شناختی یا روان درمانی استفاده می شود. داروهایی که بیشتر برای درمان  وسواس تقارن تجویز می شوند، اغلب جزو داروهای ضد افسردگی هستند که برای مهار کردن انتخابی بازجذب سروتونین به کار گرفته می شوند

درمان شناختی رفتاری یا CBT یکی دیگر از روش های درمانی اختلال وسواس تقارن است. CBT نوعی گفتار درمانی است که به بیماران کمک می کند تا الگوهای فکری و رفتارهایی خود در چرخه وسواس تقارن را مورد شناسایی قرار دهند. سپس به آن ها آموزش داده می شود که چگونه این افکار و رفتارها را تغییر دهند. در نهایت، بیماران الگوهای منفی را جایگزین افکار و رفتارهای مثبت و مفید می کنند تا بتوانند بر وسواس تقارن غلبه کنند.

ERP نیز نوعی از CBT است که برای کمک به مبتلایان در تغییر چرخه وسواس تقارن استفاده می شود. در روش ERP، بیماران با ترس های خود مواجه شده و هدایت می شوند که چگونه با آن مقابله کنند. آن ها به مرور با موقعیت هایی که منجر به تحریک وسواس آن ها می شود، روبرو می گردند تا بیاموزند چگونه آن را مدیریت کنند. با هر موقعیتی که تجربه می شود، فرد می تواند ببیند که با وجود عدم تقارن، هیچ اتفاق بدی رخ نمی دهد. با طی این مراحل به تدریج از اضطراب ناشی از این وسواس ها کاسته می شود. به مرور زمان، بیماران احساس می کنند کنترل بیشتری بر روی افکار و اعمال خود دارند و می توانند وسواس خود را کاهش دهند.

ذهن آگاهی نیز یکی از روش های درمانی مورد استفاده برای وسواس تقارن است.  ذهن آگاهی نوعی تکنیک تمدد اعصاب است که به فرد کمک می کند در لحظه حضور داشته باشد و همه چیز را بدون قضاوت فکر کردن تجربه کند. ذهن آگاهی می تواند تا حد زیادی اضطراب و استرس بیمار را کاهش دهد و به تنظیم هیجانات او کمک می کند. همچنین می تواند منجر به بهبود خواب شود. تکنیک های ذهن آگاهی شامل مدیتیشن، تمرینات تنفسی و تجسم هدایت شده هستند.

سوالات متداول

 آیا اختلال وسواس تقارن می تواند برای افراد خطرناک باشد؟

وسواس تقارن به عنوان یکی از وسواس های رایج در میان عموم مردم، سطوح مختلفی داشته و می تواند از شدت و ضعف در علائم برخوردار باشد. در مواردی که علائم این وسواس، ابعاد مختلف زندگی فرد را تحت تاثیر قرار داده و بر سلامت روان وی اثر بگذارد، می تواند خطرناک بوده و نیازمند درمان باشد.

 آیا مرتب کردن هر روز خانه و وسایل را می توان ناشی از وسواس تقارن دانست؟

عامل مهم در وسواس تقارن، احساسات منفی فرد در صورت عدم تقارن و یا مرتب بودن اشیاء است. بنابراین در صورتی که مرتب کردن هر روز خانه و وسایل، عاملی برای کنترل استرس و اضطراب باشد و بدون انجام آن، فرد نتواند با آرامش و راحتی به زندگی عادی خود بپردازد، می توان آن را به عنوان یکی از علائم وسواس شناسایی کرد.

 آیا برای درمان وسواس تقارن، باید از داروها استفاده کرد؟

ممکن است برخی داروها در درمان این اختلال موثر باشند که به دستور درمانگر تجویز خواهند شد. با این حال، داروها اغلب تنها روش درمانی وسواس تقارن نیستند و می توانند به عنوان روش مکمل در کنار روان درمانی، مورد استفاده قرار گیرند. درمان شناختی یا CBT معمولا روش درمانی اصلی است.